Kalıtım ve Çevrenin Psikolojik Süreçlere ve Davranışlara Etkisi
Kalıtımın ve çevresel faktörlerin davranışlar üzerindeki etkisi psikolojide merak edilen ve araştırılan bir konudur.
Edinilmiş Donanım
Edinilmiş donanım olarak adlandırılan çevre, organizmanın ilişki kurduğu varlıklar ve ortamın tümüdür.
Organizma bu çevre içinde doğar, büyür; çevreden aldığı etkilere tepki göstererek varlığını sürdürür. Doğum öncesi çevre, insanın anne karnında geçirdiği yaklaşık dokuz ay on günlük süreyi kapsar.
Yaşanılan bölge, şehir, iklim koşulları, ev, okul ve gidilen diğer mekânların dekorasyonu, bu ortamlardaki renk, ışık, basınç gibi özellikler fiziksel çevreyi oluşturur.
İnsanlar arası etkileşimden doğan, toplumsal olay ve olgulardan oluşan çevre ise sosyal çevredir. Örf, âdet, gelenek ve görenekler bireyin kültürel çevresini oluşturur.
Doğuştan Donanım
Doğuştan donanım olarak adlandırılan kalıtım, anne babadan gelen genetik özelliklerin çocuğa aktarılmasıdır. Kalıtım denilince göz rengi, kan grubu, saçın kıvırcık veya düz olması gibi fiziksel özellikler ile yetenek, mizaç (huy) gibi psikolojik özellikler akla gelir.
Kalıtım ve çevre karşılıklı etkileşim içindedir. Örneğin organizmanın sağlıklı gelişimi için doğum öncesi çevre çok önemlidir. Bu dönemde annenin geçirdiği hastalıklar, içinde bulunduğu çevre, aşırı stres, hava kirliliği gibi olumsuz koşullar, aldığı ilaçlar ve zararlı maddeler bebeğin gelişimini dolayısıyla davranışlarını etkiler.
Genetik faktörler de çevreyi şekillendirebilir. Örneğin doğuştan dürtüsel ve hareketli bir yapıya sahip olan çocuğun tehlikeli ve sınır tanımayan davranışları anne babanın daha olumsuz tutum sergilemesine neden olabilir.
Kalıtım ve çevrenin davranışlara etkilerini araştıran psikoloji, ikiz kardeşler üzerinde yapılan araştırma sonuçlarından yararlanarak bu konuda somut bilgilere ulaşmaya çalışır.
Tek Yumurta İkizleri Örneği
Özellikle tek yumurta ikizleri aynı genlere sahip oldukları için kalıtım bakımından eşleştirilmiş olur. Böylece aynı çevrede yetişen ikizler incelenerek kalıtımın; farklı çevrede yetişen ikizler incelenerek çevrenin davranışlar üzerindeki etkisi anlaşılmaya çalışılır.
Örneğin Horatio H. Newman (Horaşyo Nüvmın) ile arkadaşları, Chicago (Şikago) Üniversitesinde tek yumurta ikizleri üzerinde araştırmalar ve incelemeler yapmışlardır. İkizler bebeklik çağında birbirlerinden ayrılmadan önce etraflı tıbbi muayenelerden geçirilmiş, çeşitli psikolojik ve eğitsel testlere tabi tutulmuş ve ikizlerin davranışları dikkatle incelenmiştir.
Farklı ailelere evlatlık olarak verilen özdeş ikizler yıllar sonra tekrar incelendikleri zaman ikizlerin davranışlarındaki farklılıkların fiziksel özelliklerindeki farklılıklara göre daha fazla olduğu tespit edilmiştir.
Çevresel koşulları eşitleyip kalıtımın etkisini araştırmak için yapılan deneyler pek başarılı olmamıştır çünkü çevresel faktörleri eşitlemek oldukça güçtür. Aynı çevresel koşullar farklı insanları farklı şekilde etkileyebilir.
Örneğin ekonomik sıkıntı çeken ve başarılı olan biri “Param yoktu, bu yüzden okumak ve başarılı olmak zorundaydım.” der. Aynı ekonomik sıkıntıyı çekip başarısız olan biri ise “Param yoktu, bu yüzden okuyamadım ve başarılı olamadım.” diyebilir.
Labirentten Hızlı Çıkan Fare Örneği
İnsanın çevresini eşitleme güçlüğü nedeniyle bazı psikologlar, çevresel koşulları daha kolay eşitleyebilecekleri fare gibi hayvanlar üzerinde deneyler yapmışlardır.
Örneğin R.C. Tryon (Tırayon), aynı çevrede yetiştirilen fakat değişik kalıtsal özelliklere sahip fareleri bir labirente koydu. Labirentten çabuk çıkan fareleri kendi aralarında; geç çıkan fareleri ise yine kendi aralarında çiftleştirerek iki ayrı grup oluşturdu.
Sonuçta labirentten çabuk çıkan farelerin yavrularının da çabuk çıktığını, geç çıkan farelerin ise yavrularının da geç çıktığını gözlemledi. Böylece farelerin öğrenme yeteneklerinde kalıtımın önemli bir rol oynadığını belirlemiş oldu.
Yapılan araştırmaların sonucuna göre kalıtım, bireyin temel eğilimleri ile davranışın alt ve üst sınırlarını belirler. Çevre koşulları ise alt ve üst sınır arasında davranışın hangi noktada gerçekleşeceğini saptar. Modern psikolojiye göre hem kalıtım hem de çevre davranışları etkiler. Bu etki duruma ve davranışın türüne göre değişebilir yani görecelidir.