Psikolojinin Hedefleri Nelerdir?
Psikologların temel bir araştırma yaparken hedefleri davranışı tanımlamak, açıklamak, tahmin etmek ve kontrol etmek.
Bu hedefler psikolojinin temelini oluşturur. Bu hedefleri gerçekleştirirken ki adımlar nelerdir?
Ne Olduğunu Tanımlamak
Psikolojideki ilk hedef davranış hakkında net gözlemlemeler yapmaktır. Psikologlar bu tur gözlemlemeleri veri (tekil olarak da tüm, çoğul olarak data) olarak değerlendirirler.
Davranışsal veri, canlı varlıkların davranışları ve davranışın görüldüğü ya da değiştiği koşullar üzerine gözlem raporlarıdır. Araştırmacılar veri toplama sürecinde uygun analiz şeklini belirler ve davranışı doğru gözlemleyip en objektif şekilde değerlendirmek için belirli yöntemler kullanırlar.
Bireyin davranışlarını araştırmak için araştırmacılar birçok farklı seviyede analizler kullanırlar-en geniş acıdan bakıp küresel olandan anı inceleyip kişisel ve belirli bir seviyeye kadar.
Diyelim ki Bir müzede gördüğünüz bir tabloyu tanımlamaya çalışıyorsunuz.
Küresel seviyede bu tabloyu adı olan Bathers ve ressamı Georges Seurat ile tanımlayabilirsiniz. Belirli bir şekilde bakıldığında ise bu tablonun özellikleri ile onu tanımlamaya çalışırsınız: Bazı insanlar kendilerini nehir kenarında güneşlenirken, bazıları ise suda eğlenirken vs. Yine belirli ve kendine özgü bir bakış acısından bakan biri Seurat’ın kullandığı tekniklerle ve küçük noktalarla açıklayabilirler. Her seviyedeki tanımlama tablo hakkındaki sorulara farklı cevaplar verir.
Psikolojik tanımlamaların farklı seviyeleri farklı soruları cevaplar. Psikolojik analizin en geniş seviyesinde, araştırmacılar kişinin sosyal ve kültürel çevresini bir bütün halinde göz önünde bulunarak davranışı inceler. Bu seviyede araştırmacılar kültürler arası şiddet, önyargı kaynakları ve zihinsel hastalıkların sonuçlarının farklılıklarını inceler.
Bir sonraki seviyede psikologlar davranışın daha küçük birimlerine bakarlar. Örneğin dur işaretine kişinin reaksiyonu, okuma sürecindeki göz hareketleri, dil öğrenen çocukların dilbilgisi hataları. Araştırmacılar inceleme alanlarını daha da daraltıp davranışın biyolojik sebeplerine odaklanabilirler. Bunu da beynin farklı yerlerinde hangi tur hafızanın yer aldığını, öğrenme sürecinde ne tur biyokimyasal değişikliklerin gerçekleştiğini ve görme ile duyma algılarının yollarını incelerler. Her tur analiz seviyesi insan doğası hakkında önemli bilgiler vererek psikologların konu hakkındaki fikirlerini geliştirmeyi hedefler.
Gözlemlemenin odağı geniş veya belirli olsun, psikologların asıl hedefleri davranışı objektif bir bicimde tanımlamaktır.
Verileri olduğu gibi toplamak ve kendi istedikleri gibi yorumlamamak araştırmacılar için çok önemlidir. Tüm gözlemciler kendi gözlemlerini sübjektif bir bakış acısıyla edindiklerinden (önyargı, beklentiler vs. nedeniyle) bu kişisel faktörleri verilerden ayırmak araştırmacılar için büyük önem taşır. Bir sonraki bolümde göreceğiniz gibi psikoloji araştırmacıları bu objektifliği yakalayabilmek için çeşitli teknikler kullanmaktadırlar.
Ne Olduğunu Açıklamak
Tanımlamalar gözlemlenen bilgilerden çıkarılabilirken, açıklamalar detaylı bir bicimde gözlemlerin ötesine geçer. Psikolojinin birçok alanında ana hedef davranışsal ve zihinsel süreçlerdeki rutin yolları bulmaktır. Psikologlar davranışın nasıl gerçekleştiğini keşfetmek isterler. Olaylar beklediğinizden farklı geliştiğinde neden gülersiniz? Hangi şartlar kişiyi intihara veya başkasına tecavüz etmeye yönlendirir?
Psikolojideki açıklamalar, genelde davranışın birçok faktörün kombinasyonu sonucunda olduğu gerçeğine göre yapılır.
Bazı faktörler bireyin kendi içinde oluşur (genetik yapı, motivasyon, zeka seviyesi veya kendine güven). Bu tur içsel belirleyiciler organizma hakkında özel bilgiler verir. Ancak diğer bazı faktörler ise dışarıdan etki ederler. Örneğin bir çocuğun ödül kazanabilmek için öğretmenini mutlu etmeye çalışmasını veya motor sorucusunun trafiğin sıkışıklığı nedeniyle kızgın olma halini duşunun.
Bu davranışlar büyük ölçüde dış kaynaklardan etkilenir. Psikologlar davranışları açıklarken neredeyse her zaman her iki tur faktörü de göz önünde bulundururlar. Psikologların neden bazı insanların sigara içmeye başladıklarını açıklamak istediklerini duşunun. Araştırmacılar bazı bireylerin risk almayı sevme olasılığını (içsel faktörler) düşünürken bir yandan da bireylerin arkadaş baskısına maruz kaldıklarını düşünebilirler (dışsal faktörler). Ya da her iki tur faktörün de bu davranışa yol açtığına kanaat getirebilirler (birleştirilmiş açıklama).
Bazen psikologların amacı birçok davranışı ana bir sebebe bağlamaktır.
Profesörünüzün iyi bir not alabilmeniz için sınıf içi tartışma ortamına katkıda bulunmanızın gerektiğini söylediğini hayal edin. Derse her zaman çok iyi bir bicimde hazırlanan oda arkadaşınız hiçbir zaman elini kaldırıp fikir belirtmiyor.
Bu nedenle profesörünüz oda arkadaşınızın çalışma motivasyonu olmadığını veya zeki olmadığını düşünebilir. Aynı oda arkadaşınız partilere katılıyor ancak sadece tanıdığı insanlarla konuşuyor diyelim. Ya da kendisinden daha az bilgi sahibi olan biri karşısında fikrini savunmuyor veya akşam yemeklerinde pek sosyal davranmıyor.
Sizin bu konuda teşhisiniz ne olurdu? Sizce oda arkadaşınızın bu tur davranışlarının altında yatan sebep ne olabilir? Utangaçlık olabilir mi? Birçok insanın yaşadığı gibi oda arkadaşınız da utangaçlıktan mustarip olup ve istediği gibi davranmıyor olabilir (Zimbardo & Radl, 1999). Bu durumda utangaçlık konseptini oda arkadaşınızın davranışını açıklamak için kullanabiliriz.
Bu tur sebepsel açıklamalar yapabilmek için araştırmacılar genelde yaratıcı bir veri tanımlama süreci uygularlar. Unlu dedektif Sherlock Holmes kanıt parçalarını toplayarak akıllıca başarılı sonuçlara ulaşmıştır.
Tüm araştırmacılar da bu şekilde verilere dayandırdıkları hayal güçlerini kullanarak neyin bilindiğini ve neyin daha bilinmediğini sentezlerler. İyi yetiştirilmiş bir psikolog önceki araştırmacıların konu hakkındaki bilgilerini göz önünde bulundurarak kendi gözlemlerini ile verileri birleştirir. Bir çok psikolojik araştırma farklı davranışlara net açıklamalar geliştirmeyi amaçlar.
Ne Olacağını Tahmin Etmek
Psikolojide tahminler, davranışların olabilecek şartlarda ve ilişkilerde nasıl olabilecekleri hakkındaki bildirimlerdir. Genelde bir davranışın sebebinin net bir açıklaması ileride gerçekleşecek diğer bir davranış hakkında tahminler yapmayı sağlar. Bu nedenle eğer oda arkadaşınızın utangaç olduğuna inanıyorsak, kendimize güvenerek kalabalık bir sınıf önünde konuşma yapılması istendiğinde kendisinin rahatsız olacağını ileri sürebiliriz.
Bazı davranışlar veya ilişkiler için farklı açıklamalar yapıldığında genellikle bu açıklamaların ne kadar acık ve detaylı tahminler yapabildiği ölçütü ile yargılanırlar. Eğer oda arkadaşınız sınıf önünde konuşmakta mutlu oluyorsa, teşhisinizi gözden geçirmeniz gerekir.
Objektif bir şekilde yapılan gözlemler gibi bilimsel tahminler de denebilmesi ve yeterli kanıt yoksa reddedilebilmesi için acık bir şekilde belirtilmelidirler. Örneğin araştırmacı, bir yabancının varlığının insan ve maymun yavruları için belli bir yaşa kadar bir tedirginlik sebebi olduğunu tahmin ediyor.
Bu tahminin daha sağlıklı olabilmesi için “yabancı”nın tam olarak ne olduğunu belirlememiz gerekir. Yabancının kendisi gibi küçük olması insan ve maymun yavrularında daha az bir tedirginlik mi yaratıyor? Veya yabancının turunun kendisiyle aynı olması? İleride yapılacak tahminleri güçlendirebilmek için araştırmacı çevredeki sistematik farklılıkları gözlemlemeli ve yavrunun tepkisini bu farklılıklara göre ölçmelidir.
Ne Olduğunu Kontrol Etmek
Birçok psikolog için kontrol çok önemli, hatta en önemli hedeftir. Kontrol, davranışı ortaya çıkarmak veya çıkarmamaktır (başlatmak, sürekliliğini sağlamak, durdurmak, yapısını ve güçlülüğünü etkilemek, oluş sıklığını belirlemek vs.) Davranışın sebepsel açıklaması, davranışı yaratan etkenleri kontrol edebilmekten geçer.
Davranışı kontrol edebilmek çok önemlidir çünkü bu kontrol psikologlara, insanların hayat kalitelerini geliştirebilmeleri için yardım etmelerini sağlar. Psikoloji ve Yaşam boyunca, psikologların insanlara kendi hayatlarındaki problemli yönleri düzeltebilmeleri için geliştirdikleri müdahale yöntemlerini göreceksiniz. Örneğin, zihinsel hastalıkların tedavilerini açıklıyor olacağız. Aynı zamanda insanların psikolojik faktörleri nasıl kontrol altında tutup sigara içmek gibi sağlıksız davranışlardan uzak durabileceklerini öğretir.
Ne tur ebeveyn davranışlarının çocuk ile anne-baba arasındaki ilişkilerin güçlendirilebileceğini göreceksiniz.
Yabancıların acil durumlarda hangi faktörler yüzünden yardım etmeyi reddettiklerini ve bu tur dış etkenlerin nasıl yok edilebileceğini öğreneceksiniz. Bunlar psikologların bilgilerini kullanarak insanların hayatlarını kontrol edip geliştirdiklerine
birkaç örnek. Bu şekilde bakıldığında psikologlar aslında oldukça optimisttik bir gruptur. Bizler herhangi istenmeyen bir davranış yolunun istenilen şekilde olması için uygun müdahalelerin uygulanabileceğinizi düşünürüz. Psikoloji ve Yaşam’da bu optimizme sahiptir.