Psikolojide İrdeleme Yoluyla Problem Çözme
Mantık kurallarına dayalı olan bu düşünmede durum değerlendirilir, amaç belirlenir, neden-sonuç ilişkileri kurulur ve alternatifler gözden geçirilerek problemin sonucuna sistemli bir şekilde ulaşılır.
Akıl yürütmenin iki temel yolu vardır. Biri “tümdengelim” ile akıl yürütmedir. Bu yolla genel ilkelerden ya da yargılardan özel hâllere varılır. Örneğin, “Bütün madenler ısı karşısında genleşir”, “Bakır da bir madendir”, “ O hâlde bakır da genleşir” biçimindeki akıl yürütmede son önerme, genel yargılardan çıkarılan özel bir yargıdır.
Diğer bir akıl yürütme yolu ise “tümevarım”dır. Özel hâllerden genele ya da yapılan tek tek gözlemlerden elde edilen bilgiler bir araya getirilerek genel yargıya varılır. Çiçeğin, böceğin, kuşun tek tek solunum yaptığını gözlemleyen bilim adamının “Bütün canlılar solunum yapar” genel yargısına varması gibi.
Problem çözmenin olgun ve insana yakışan şekli, bu işi düşünerek, akıl yürüterek, irdeleyerek yapmaktır çünkü derinlemesine düşünme süreci olan irdeleme; sorgulamayı, seçenek aramayı, farklı yönlerden bakmayı, yeni düşüncelere açık olmayı, sonucu düşünmeyi içermektedir.
İrdeleme yoluyla problem çözerken çeşitli bilişsel işlemleri art arda gerçekleştiririz.
Örneğin, top oynarken topu garajın üstüne kaçan bir çocuk için bu zihinsel işlemler sırasıyla şöyledir;
- Problemin ve amacımızın ne olduğunu açıkça ortaya koymak (problem topuna ulaşmak; bunun için de garajın üstüne çıkmak)
- Problemle ilgili yeni bilgileri öğrenmek, farklı seçenekleri ve yeni arayışları deneme (önce duvara tırmanmayı dener, başarılı olamayınca garajın yanındaki ağaca çıkıp garajın üzerine yetişmeye çalışır)
- Problemin tümünü zihinde belirleyerek çözüme dönük daha etkin davranışlarda bulunmak ( ilk iki çözüm başarılı olamayınca mantık kurallarına uygun düşünmeye başlar.)
- Aranan çözüm bulunduktan sonra doğru olup olmadığını sınamak. (Problemin çözümüne ulaştıran akıl yürütme işlemi adım adım sürdürülür.“ Bu bina bir garajdır.”
“Garajda bir merdiven olabilir” “Onu alarak üzerine tırmanabilirim” biçiminde akıl yürütme sonucu merdiveni duvara dayayıp topunu alır ve problem çözülür.) Bazen bulunan çözüm işe yaramaz ise yeniden başlangıç noktasına dönülür.
Görüldüğü gibi düşünerek problem çözme detaylı çalışma ve sabır ister ancak doğru olan ve birçok bilimin de kullandığı problem çözme biçimi budur. Konunun başında verdiğimiz Edison’un annesinin hastalığına bulduğu çözüm, mevcut soruna yeni ve farklı, alışılmışın dışında, farklı fikirlerin değerlendirilip uygulandığı, akıl yürütmeye ek olarak hayal kurmanın da söz konusu olduğu yaratıcı bir problem çözme davranışıdır.