Sosyal Biliş Türleri Nedir?

Sosyal biliş

Bireyin diğer insanlar, gruplar ve toplumlar hakkındaki bilgileri secme, yorumlama, analiz etme, hatırlama ve kullanma sürecidir. Sosyal şema ve yuklemeler, tutum ve on yargılar sosyal biliş turlerine örnektir.

Sosyal Şemalar

İnsanların içinde yaşadıkları karmaşık sosyal dunyayı anlamak ve kontrol etmek için kullandıkları kalıplar ve izlenimlerdir. İnsan zihni ceşitli sosyal şemalarla doludur.

• Benlik Şemaları: Ben nasıl bir insanım?
• Kişi Şemaları: O nasıl bir insan?
• Rol Şemaları: Bir doktor nasıl davranır?
• Olay, Durum Şemaları: Bir iş göruşmesi nasıl olur?
• Sosyal Grup Şemaları: İtalyanlar nasıl insanlardır?

Yukarıdaki sorulara verilen cevaplar insanların zihnindeki sosyal şemalara örnektir.

İnsanlar yeni bilgileri, sahip oldukları önceki şemalara uyumlu olacak şekilde algılama eğilimindedirler. Bu tur algılar bazen bireyi yanıltabilir. Örneğin kişi, insanların güvenilmez olduğu yonunde bir şemaya sahipse yeni tanıştığı her insanı bu şemaya göre değerlendirir ve insanlarla yakın ilişki kurmaktan cekinir.

Yükleme

İnsanların davranışlarının nedenlerini anlamaya calışma sürecidir. Sosyal psikologlara göre icsel ve dışsal olmak uzere iki ceşit yukleme vardır. Bir insanın davranışı ya o kişiye ait özelliklerden ya da o kişinin içinde bulunduğu koşullardan kaynaklanır. Sozleştiğiniz saatte buluşma yerine gelmeyen arkadaşınızın bu davranışına iki farklı yukleme yapabilirsiniz. Arkadaşınız ya sorumsuz ve düşüncesiz biridir (icsel yukleme) ya da bindiği otobusun arızalanması gibi olumsuz bir durumla karşılaşmıştır (dışsal yukleme).

Birey kendi davranışları için de icsel veya dışsal yukleme yapabilir. İcsel yuklemede kişi; yeteneği, cabası ya da becerileri ile sonucları etkileyeceğine inanırken dışsal yuklemede kendi dışındaki guclerin, olayların, şansın vb. sonucları belirlediğine inanır. Birey başarılı ya da başarısız olduğu durumlarda mümkün olduğunca kendini savunucu bir değerlendirme yapar.

Başardığında kendisi başarmıştır, başaramadığında ise çevresel koşullar buna neden olmuştur. Bir yukleme hatası olan bu durum avantaja donuşturulebilir. Örneğin yapılan araştırmalar, başarısızlığını kendi kişilik özelliklerine bağlayan insanların değişiklik konusunda karamsar olduklarını, çevresel koşullara bağlayanların ise daha iyimser olduklarını göstermiştir.

İnsanların davranışlarını icsel nedenlere bağlama, temel yukleme hatalarına neden olur. Karşınızdaki insanların davranışlarını bulundukları koşullara değil kişiliklerine bağlarsanız istenmeyen davranışlarını değiştirmesi için kişiye şans vermemiş olursunuz. Empati kurmak bu olumsuz etkiyi ortadan kaldırabilir.

Örneğin kendinizi gun boyu yoğun trafikte arac kullanan otobus şoforunun yerine koyarsanız onun davranışlarını daha farklı değerlendirebilirsiniz. Var olan olumsuzlukları şoforun kişiliğine bağlamak yerine “İşiniz çok zor, sabrınız için teşekkur ederiz.” demeniz şoforun işini sabırla ve nezaketle yapmasına yardımcı olabilir.

Sosyal Biliş Türleri

Tutum

Nesnelere, kişilere ya da olgulara yonelik genel, yerleşmiş kanı ve değerlendirmelerdir. Tutum bilişsel, duygusal ve davranışsal olmak uzere uc ögeden oluşur. Örneğin bir yazarla ilgili kitaplarının beğenildiği ve satıldığı bilgisine sahip olmak bilişsel ögedir. Yazarın katıldığı bir programı izleyip yazarı sevmek duygusal ögedir. Yazarın kitaplarından satın almak ise davranışsal ögedir.

Davranışsal öge coğu zaman duygusal ögenin sonucu olarak ortaya cıkar ancak olumsuz bilgi ve duygular her zaman davranışa donuşmez. Yazarla ilgili olumsuz bilgi ve duyguya sahip olunmasına rağmen yazarın kitabı satın alınabilir.

Davranışa donuşmeyen tutumlar gözlenemez. Bir tutumun oluşmasında bazen bu ögelerden biri ya da ikisi diğerlerinden daha baskın bir role sahip olur. Örneğin işle ilgili tutumların oluşmasında bilişsel öge baskınken aile ile ilgili tutumların oluşmasında duygusal ögenin baskın olması beklenir.

Tutumlar değiştirilebilir. Tutum değiştirmede en etkili yontem iknadır. İkna bireyin düşünce, duygu ve davranışlarını değiştirmeye yonelik her turlu etkili iletişimi kapsar. Mesajı verenin uzman, sevilen, güvenilir vb. niteliklere sahip olması ikna olmayı etkiler. Görsel mesaj yazılı mesajdan daha etkilidir.

Mesajın yuz yuze iletilmesi iceriğinin mesajı alan kişinin tutumuna ters duşup duşmemesi de ikna olmayı etkiler. Mesajı dinleyenin özellikleri, kişinin tutumlarına bağlılığı, kendine güveni, zekası, kişiliği de ikna olmada etkilidir. Tutum değiştirme ile ikna birbiriyle bağlantılıdır çünkü tutum değiştirmede bazı ikna edici iletişim teknikleri kullanılır.

Bugun tutum değiştirmede kullanılan en etkili iletişim tekniklerinden biri reklamdır. Bilgilendirici, eğlendirici, gercekci, duygulara hitap eden vb. reklamlar tuketiçinin reklamı sevmesini ve o urunu ya da hizmeti satın almasını sağlayabilir.

Ön Yargı

Bir kimse, konu ya da durumla ilgili önceden edinilmiş olumlu veya olumsuz peşin hukumdur. Ön yargılar coğunlukla din, cinsiyet ve milliyet gibi sosyal gruplara yonelik olarak gelişir. Küçük yaşlarda oluşmaya başlayan ön yargılar, daha sonra ceşitli sosyal grupların ve kitle iletişim araclarının etkisi ile pekişebilir.

“Yuksek puanla öğrenci kabul eden universitelerden mezun olanlar iş hayatında başarılı olur. Duşuk puanlı universitelerden mezun olanlar başarılı olamaz.” on yargısına sahip bir işveren, iş başvurusu yapanların gercek donanımlarını göz ardı edip yanlış bir karar verebilir.

On yargının hedefi olan bireyler ya da gruplar, bir süre sonra çevrelerinin kendileri ile ilgili beklentilerine uygun davranmaya başlarlar. Bu duruma sosyal psikolojide “kendini gercekleştiren kehanet” denir. Aslında bir gercekliği olmayan sadece insanların zihninde var olan birtakım on yargılar, bazı sosyal sınıf uyelerinin potansiyellerini göstermelerine ya da keşfetmelerine engel olur.

Kadınlar tamir işinden anlamaz ya da erkekler yemek yapamaz gibi bir kehanet, aslında bu konuda çok yetenekli olan bireylerin engellenmesine neden olur. İlginc olan ise bir erkeğin çok iyi bir aşcı, bir kadının çok iyi bir tamirci olması için gercekte bir engelin olmamasıdır.