Savunma Mekanizmaları Nelerdir?

İnsanlar pek çok güdüye sahiptir. Güdüler doyurulmadığında organizmaya psikolojik ya da fizyolojik olarak zarar verir.

Kendimizi bu zarardan koruyabilmek için savunmaya geçer ve belli mekanizmaları devreye sokarız. “Savunma mekanizmaları” olarak adlandırılan bu istemsiz davranışlar günlük hayat içinde farkında olmaksızın kendini herhangi bir anda gösterebilir.

Psikolojik savunma sistemleri hakkında en detaylı kuramı Freud oluşturmuştur. Bu nedenle de psikolojik savunma sistemlerini sıralarken Freud‟un kuramını temel almak yerinde olur.

Savunma mekanizmaları kişinin gelişiminde ve uyumunda önemli yer tutan davranış şekilleridir. Kişinin olgunlaşma sürecinde, karşılaştığı olumsuzluklar ve vermiş olduğu emek onun kişiliğini geliştirir. Bu gelişim sırasında ego, kendi benliğini korumak için savunma mekanizmalarının bir ya da birkaçını kullanır.

Başlıca savunma mekanizmaları aşağıda verilmiştir.

  Çatışma

Organizmanın birbiriyle bağdaşmayan birden çok dürtü ve nesne ile aynı anda uyarılmasıdır. Çatışmayı şu üç grupta ele alabiliriz.

Yanaşma-yanaşma: İki ya da daha fazla olumlu, değerli durum amaç ve nesneler yan yana bulunduğunda kişi bunlardan birini seçmek zorunda kalır. Örnek: Sinemaya mı gitsem yoksa evde oturup film mi izlesem?

Uzaklaşma-uzaklaşma: Yanaşma- yanaşmanın tam aksine, iki ya da daha fazla olumsuz durum ve nesnenin yan yana bulunması hâlidir.

Örnek: Hangisini yapsam? Yukarı tükürsen bıyık, aşağı tükürsen sakal.

Yanaşma-uzaklaşma: Bir amaç ve nesnenin hem olumlu hem olumsuz yanlarının bulunması durumunda ortaya çıkar. Örneğin; annesiyle tartışan bir çocuğun okula gittikten sonra onu özlemesi yanaşma- uzaklaşmadır.

  Bastırma (repression)

Kişi kendisini tehdit eden herhangi bir uyaranı ya da hayatına giren ve ona travmatik deneyimler yaşatan herhangi birini tamamen unutabilir. Diğer bir deyişle, anı ve deneyimlerin bilinç dışına itilerek orada muhafaza edilmesidir.

Hayatın belli dönemlerinde bastırma düzeneği zayıfladığında bunlar bilinç düzeyine çıkar. Örneğin, kız çocuklarına cinsel tabuların yoğun olarak öğretildiği toplumlarda evlilik sonrası cinsel sorunların yaşanması bastırmadır. Genel olarak fobiler de bastırma mekanizmasına örnektir.

  Yadsıma (inkâr-denial)

Benliğe sıkıntı yaratacak olaylarda gerçeği yok saymak, görmezlikten gelmektir. Hatalarımızı, utanç ya da suçluluk doğuran eski deneyimlerimizi bilinçaltına itmekle kalmayız, bunları hiç yaşanmamış gibi algılayabiliriz.

Örneğin, sınavdan düşük not alan bir öğrencinin üzülmediğini söylemesi yadsımadır.

Kayınvalidesine öfkelenen damat, öfkesi belli olduğu hâlde hiç farkında olmaksızın bunu yadsıyabilir.

  Yansıma (projeksiyon)

Bazı duygu, dürtü, gereksinim ya da yaşam olaylarının dışarıya aktarılıp dışarıdan kendisine yöneltiliyormuş gibi algılanmasıdır. Bir başka deyişle, yaşam içinde olagelmiş olayları kişinin kendisine yansıtılıp yöneltiliyor gibi algılamasıdır.

Bana kızıyorlar, benden nefret ediyorlar düşüncesi yansımaya örnektir. Burada hem yadsıma (bende kızma yok), hem de yansıtma (onlarda var) mekanizması işlemektedir.

  Ödünlenme (compensation)

Zihinsel, özellikle de bedensel yönden engelli olan insanların yoğun çaba ve gayret göstererek kendini ödünlemesidir.

Örneğin, kolu kesilmiş (ampute olmuş) bir gencin yüzme şampiyonu olması ödünlemedir.

  Yüceltme (süblimation)

Toplumca onay görmeyen ilkel dürtü eğilim ve ihtiyaçların toplum tarafından beğenilen, ihtiyaç görülen etkinliğe dönüştürülmesidir. Yüceltme mekanizması saldırganlığın ardında yatan itici kuvvet olarak da görülür.

Örneğin, çocuklukta şiddet eğilimi gözlemlenen birinin daha sonra polislik mesleğini seçmesi yüceltmedir.

  Yer değiştirme (displasement)

Bir dürtünün ya da duygunun asıl nesneden başka nesneye yöneltilmesidir. Kişinin kabul görmesi, zor olan iç tepkiyi başka bir uyarana yöneltmesidir.

Örneğin, amiri tarafından olumsuz eleştirilen bir memurun eve geldiğinde eşini olumsuz eleştirmesi yer değiştirmedir.

  Zıt tepki oluşturma (reaktion–formation )

Bu mekanizmada kişi, istenmeyen düşünce ve davranışları reddetmekle kalmayıp kendisini bu düşünce ve davranışları sergileyen gruptan olmadığına inandırır. Böylece bilinç dışı dürtüler, olumlu ve olumsuz eğilimlere tam karşıt tepkiler oluşturarak toplumda daha fazla kabul görmek ister.

Örneğin, herhangi bir arkadaşından nefret eden bir kişi, ona aşırı sevgi gösterilerinde bulunabilir. İçinde kin, kabalık, nefret duyguları barındıran kişi bunun aksine kibar nazik davranışlar gösterebilir.

  Yapma–bozma (undoing)

Önce anne baba daha sonra da toplum tarafından kabul gören davranışların kişiler tarafından uygulanmaması sonucu kişiye kendi kendini yargılama ve cezalandırma sorumluluğu yükler.

Bu mekanizma günlük yaşamda çok sık kullanılır. Olumsuz davranışlarımız için af istememiz, günahlarımıza karşı verdiğimiz sadakalar ve duyduğumuz pişmanlık duyguları bu mekanizmanın bir ürünüdür.

  Dönüştürme (conversion)

Bu mekanizmada stres yaratacak bilinç dışı duyguların bilinç düzeyine çıkmasına engel olmak temel amaçtır. Kişiler zorlama yapan çevre koşullarından kaçabilmek için organik neden olmadan bedensel rahatsızlıklar gösterir.

Örneğin kayınvalidesiyle beraber olmak istemeyen gelinin bayılma numarası ile tehlikesiz yere kendini atması konversiyondur.

  Fantezi

Zihinde olan çatışmaları veya stres yaratan olumsuzlukları çözmek için yaratılmış hayallerdir. Bilinçli olanları gündüz düşleri olarak isimlendirilir. 3-5 yaş grubunda da bu durum fazla görülür. Rüyalar da kısmen fantezi olarak değerlendirilebilir.